Denk maar aan een gedragsladder van groen naar rood waarbij de wasknijper van een kind verplaatst wordt naargelang die zich storend of net ‘flink’ gedraagt. De leerlingen die in groen eindigen krijgen soms een beloning, de leerlingen die in oranje of rood eindigen niet. Vaak is er aan rood ook een gevolg gekoppeld.

Soms gaat het om het zichtbaar maken van vaardigheden of vooruitgang, zoals bij een puzzelslang bijvoorbeeld.

Scholen doen dit met de beste bedoelingen.

Het werd vroeger aangeleerd in opleidingen en het wordt hen nog steeds geadviseerd door professionals.

Het is niet slecht om dingen te monitoren, maar dit klassikaal doen waarbij het voor iedereen zichtbaar is waar een leerling op ieder moment staat, heeft best wat bijwerkingen. Het voelt voor velen vooral als publieke vernedering wanneer ze niet goed ‘scoren’.

Gedrag is niet altijd een keuze

Zo’n systeem als een gedragsladder gaat ervan uit dat het gewenste gedrag stellen een eenvoudige kwestie is van gewoon kiezen voor het gewenste gedrag. Maar daar loopt het al mis. Kinderen wìllen het goed doen. Ze willen aan onze verwachtingen voldoen. Wanneer dat niet gebeurt, betekent dat dat er iets in de weg zit. Een wasknijper naar rood verplaatsen en daar een gevolg aan koppelen verandert niets aan de oorzaak van het gedrag.

Als ze konden, dan zouden ze het anders doen. Daar moeten we van uitgaan.

Het effect is vaak niet waar we op hopen

Er zal in je klas een groep kinderen zijn die bijna altijd in groen zitten. Voor hen is het gewenste gedrag stellen over het algemeen geen uitdaging. Bij die groep kinderen zien we dat een gedragsladder heel wat angst en spanning met zich mee kan brengen, omdat ze echt niet willen zakken. Wanneer dat toch gebeurt, kan dit gevoelens van schaamte met zich meebrengen. Deze kinderen zijn doorgaans niet de kinderen waaroor we het inzetten van een gedragsladder nodig vinden, toch geeft het net hen mogelijk extra stress.

Stel je voor dat je werkgever jou continu in de gaten zou houden, je continu zou beoordelen en daar continu feedback op zou geven op een manier die zichtbaar is voor al je collega’s. Zou je daar ook geen stress van krijgen

Er zal in je klas ook een groep kinderen zijn die bijna nooit in groen zitten. Voor hen is het gewenste gedrag stellen een grote uitdaging. Niet omdat ze niet willen, maar omdat er iets in de weg zit. Een uitdaging op vlak van ontwikkeling, taal of leren. Een trauma, chronische stress, bepaalde vaardigheden die nog niet op punt staan…

Bij die groep kinderen zien we dat ze het al snel zullen opgeven om te proberen in groen te blijven. Want het lijkt toch onmogelijk te zijn. Terwijl dit net de kinderen zijn die scholen met zo’n gedragsladder willen aanspreken. Dit kan een negatief zelfbeeld bevestigen, of ze gaan hun imago ontlenen aan ‘altijd in rood zitten’. Niet meteen wat we voor ogen hebben met zo’n systeem.

En dan is er nog een groep die er wat tussen zit. Die leerlingen zitten wel eens in groen en wel eens in oranje of rood. Bij hen werkt zo’n systeem mogelijk tijdelijk om ander gedrag te stellen. Tijdelijk, want dat is wat we zien bij zulke beloningssystemen.

Dit soort systemen zorgt er voor dat de focus van intrinsieke motivatie (Ik wil me goed gedragen) verschuift naar extrinsieke motivatie (Ik wil een groene stempel of een sticker krijgen). De focus komt te liggen op de beloning. Zodra de beloning verdwijnt, bestaat de kans dat ook het gedrag verdwijnt.

Maar we kunnen toch niet gewoon niets doen?

De opties zijn gelukkig ruimer dan ofwel een klassikale gedragsladder inzetten ofwel niets doen. (Een individuele gedragsladder ophangen is al helemaal een publieke schandpaal, dus dat is voor alle duidelijkheid geen betere optie.)

Belangrijk is om te kijken waar het gedrag vandaan komt. Wat maakt dat dit kind in deze situatie dit gedrag vertoont? Dat gaat je meer richting geven rond wat zinvolle dingen zijn om op in te zetten en dit specifieke kind te helpen om vaker het gewenste gedrag te vertonen. Dat maakt helaas ook dat ik hier niet dé tip kan geven die dan wel werkt.

Het aanleren van vaardigheden is altijd zinvol, niet elke leerling krijgt de nodige vaardigheden mee van thuis uit. Ook leerlingen betrekken, vertrouwen uitspreken en hen ondersteunen bij het reflecteren op hun eigen gedrag, de impact ervan, hun behoeften en mogelijke oplossingen is zinvol. Ook de focus op herstel is zinvoller dan een focus op consequenties.

Daarnaast is het ook goed om het ruimere systeem (de klas- en schoolomgeving) te bekijken. Anton Horeweg (auteur van De traumasensitieve school) benadrukt mooi het belang hiervan: is de klas/school/leerkracht voldoende voorspelbaar en duidelijk? Is de dagindeling overzichtelijk? Maken we voldoende gebruik van routines? Zijn de verwachtingen duidelijk en realistisch? Oefenenen we de vaardigheden die nodig zijn om aan die verwachtingen te voldoen in? Geven we ook voldoende aandacht aan wat wel goed gaat?

En hoe gaat de school om met de leerkrachten? Worden zij voldoende ondersteund? Zijn de leerkrachten zelf gereguleerd of eerder overspannen? Hoe kijken directie en leerkrachten naar gedrag? Hoe kijken we als school naar leerlingen die het lastig hebben? Wat weten zij over gedrag en de mogelijke oorzaken ervan? Of is hun aanpak vooral gericht op het sturen en het proberen controleren van gedrag? Stellen zij altijd het gewenste gedrag? Gaan zij om met leerlingen zoals ze willen dat leerlingen met hen omgaan?

Al deze zaken kunnen meespelen en zinvol zijn om te bekijken.

Ik ben heel benieuwd: Hoe kijk jij hiernaar?

Wat zou het effect zijn van een gedragsladder bij jouw kind? Of misschien herinner je je nog wat dit met jou als kind zelf deed? Gebruik jij dit als leerkracht? Wat zijn jouw ervaringen? Wat werkt en wat werkt niet?

Referenties

Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). The “what” and “why” of goal pursuits: Human needs and the self-determination of behavior. Psychological Inquiry, 11(4), 227–268.

Horeweg, A. (2018) De traumasensitieve school. Een andere kijk op gedragsproblemen in de klas. Lannoo Campus

Horeweg, A. (2025) Waarom beloningssystemen zoals ClassDojo niet goed passen bij traumasensitief onderwijs.

Kohn, A. (1993) Punished by Rewards: The Trouble with Gold Stars, Incentive Plans, A’s, Praise, and Other Bribes, Houghton Mifflin Co.

Kohn, A. (2006) Beyond Discipline. From Compliance to Community. ASCD